Aragonés

O Chustizia

Instituzión y Funzions

O Chustizia d’Aragón ye una d’as cuatro instituzions basicas d’autogubierno d’a Comunidat Autonoma, chunto a o Presidén, o Gubierno u Deputazión Cheneral y as Cortes d’Aragón.

Ista posizión, asinas como a suya dilatada istoria, fan d’o Chustizia d’Aragón una entidat singular en a organizazión instituzional española.

As funzions d’o Chustizia son a protezión y esfensa d’os dreitos individuals y coleutivos d’a ziudadanía; a tutela de l’ordinamiento churidico aragonés; y en zagueras a esfensa d’o Estatuto d’Autonomía.

O suyo caráuter d’instituzión; fren a la de comisionau parlamentario, tradizional d’os esfensors d’o pueblo, asinas como as orichinals dos zagueras funzions, aconforman a suya identidat.

L’autual Chustizia d’Aragón, a diferenzia d’o istorico, no chuzga ni dita sentenzias, sino que a traviés d’a fundamentazión d’as suyas resoluzions exerze una machistratura moral.

En o cumplimiento d’a suya competenzia en esfensa d’os dreitos d’os aragoneses, O Chustizia d’Aragón ha de supervisar l’autuazión d’as Alministrazions publicas aragonesas (entre ellas, a propia Alministrazión autonomica, as Deputazions Provinzials, as Comarcas y os Conzellos), bien a traviés de quexas presentadas por a ziudadanía, bien en funzión d’espediens incoaus d’ofizio a iniziativa d’a propia Instituzión.

A tutela de l’Ordinamiento churidico aragonés ye orientada a evitar a suya inaplicazión u defizién aplicazión, de vez que incluye una nezesaria labor d’estudio y difusión d’o Dreito propio, en o cual constituye una parti muito releván o Dreito Foral. Tamién, O Chustizia d’Aragón ha de controlar o respeto d’os reglamentos autonomicos a o Estatuto d’Autonomía y a la resta de l’Ordinamiento churidico aragonés.

Finalmén, O Chustizia d’Aragón tamién s’esferenzia por a suya competenzia en esfensa d’o Estatuto d’Autonomía fren a las posibles infrazions d’os suyos prezeutos por parti de normas y autuazions d’o Estau y d’atras Comunidaz Autonomas.

El justicia de Aragón escudo y texto
Entrada Justicia de Aragón
Edificio Justicia de Aragón

O Chustizia Dolado

Ángel Dolado Pérez

Naxiu de Soria en 1962, con tres años se tresladó ta Zaragoza con a suya familia en incorporar-se o suyo pai a la fautoría Tudor.

Vezino y amán d’o suyo barrio Oliver, realizó allí os suyos primers estudios, incorporando-se en o Bachillerato a o Instituto Goya, anque tiempo dimpués y ya liderando a una colla d’alumnos consiguió una estensión d’iste ta o suyo barrio.

O futbol, a suya atra gran pasión, y os estudios son as prenzipals autividaz d’o choven Dolado

En 1990, ya lizenziau en Dreito, estudió y aprebó as oposizions a Secretario Chudizial, Fiscal y Chuez, exerzendo d’isto zaguer en Reus, Tarragona y Leida. En 1998 s’incorpora a os chuzgaus de Zaragoza, estando o responsable de chuizios como o de l’azidén d’o Yak 42, o caso AVA Asesors u os ferius d’o barco Kempinski en o Nilo.

En 2008 estió eslechiu Chuez Decano de Zaragoza, estando reeslechiu en 2012 por unanimidat y levando a cabo chunto a o Gubierno d’Aragón a creyazión y mesa en marcha d’a Ziudat d’a Chustizia de Zaragoza.

Presidén d’o Foro Chudizial Independién dica 2013, ha promoviu dende as suyas diferens responsabilidaz a meyazión como recurso precontenzioso, asinas como midas anti desafuzio en a crisis economica.

Incorporau a la carrera chudizial dezaga d’os suyos mandatos como Chuez Decano s’incorporó como chuez de familia an entre atras iniziativas ha empentau a fegura d’a coordinazión de parentalidat ta casos de deseparazions conflitivas y esfensa d’o intrés d’os menors.

Ha rezibiu entre atras, a Medalla a o Merito Sozial Penitenziario, a de Plata d’a Polizía Local de Zaragoza, as Cruzes con Distintivo Blanco d’a Orden a o Merito d’a Guardia Zivil y a o Merito Polizial, Procurador d’Onor d’o Colechio de Zaragoza, Medalla d’Oro atorgada por o Colechio Ofizial de Graduaus Sozials d’Aragón y Medalla a o Merito en o Servizio a l’Avogazía, a primera que ha atorgau o Consello Cheneral de l’Avogazía d’España a un chuez, asinas como o Premio Moisés Calvo 2013.

O 19 d’abril de 2018 estió trigau como 70º Chustizia d’Aragón, sin garra voto en cuentra en as Cortes d’Aragón.

Istoria

O Estatuto d’Autonomía d’Aragón tornó a dar vida a una Instituzión propia d’o reino d’Aragón abolida en 1707 chunto a os Fueros, a Deputazión y as Cortes.

Ye en 1115 cuan apareixe por primer vez o nombramiento de Chustizia d’o rei, referiu a Pedro Giménez, en un privilechio conzediu por Alfonso I O Batallero a os pobladors de Zaragoza.

Dito cargo, que abió de corresponder a o d’un asesor d’a curia real, pasó a convertir-se en una instituzión propia d’o reino en as Cortes d’Aragón zelebradas en Exeya en 1265, establindo-se ya como un chuez meyo que eslinda os conflitos entre o rei y a nobleza.

En 1283 o Privilechio Cheneral d’Aragón confirma iste caráuter meyador, amplando a suya churisdizión a os pleitos y causas entre os propios nobles.

A o largo d’o sieglo XIV, o prestichio y a presenzia instituzional d’o Chustizia se veye incrementada: no nomás ye o interprete de l’ordinamiento foral, sino que a suya presenzia en as Cortes, presidindo-las en ausenzia d’o rei, reforza a suya posizión entre as instituzions d’o reino.

Debán d’o Chustizia, os reis han de churar o cumplimiento de fueros y observanzias baixo a conoxida formula: “Nos, que somos tanto como vos y toz chuntos valemos más que vos, tos femos rei d’Aragón, si churaz os fueros y si no, no.”

En o exerzizio d’a suya funzión churisdizional acobalta en os causos relazionaus con os dreitos y libertaz, a traviés d’os prozesos forals de siña de dreito y de manifestazión.

Por meyo d’a siña de dreito, un demandau guarenziaba a suya sumisión a la sentenzia sin aber d’amprar capleta, tratando asinas d’evitar que os mesmos podesen veyer-se privaus d’a posesión d’os suyos biens mientres o prozeso.

Con o Prozeso de Manifestazión, os aragoneses demandaban a intervenzión d’o Chustizia ta evitar una detenzión arbitraria u un prozeso no achustau a Dreito, con violenzia u turmento. Ta ixo l’aturato quedaba baixo l’amparo d’o Chustizia en a clamada Garchola d’os Manifestaus an permanexeba dica rezibir sentenzia, sin que garra autoridat podese tener azeso a o mesmo.

A importanzia politica d’o Chustizia no fazió sino aumentar por suzesivas resoluzions d’as Cortes. No podeba estar arrestau, aturau ni empreñau por o Rei ni garra atra autoridat.

Dende 1442 se considera cargo vitalizio, sin posibilidat de destituzión y alquieren muita relevanzia os Lugarteniens, de tal traza que se pasa d’una machistratura personal, a d’o Chustizia, a o Chustiziazgo como instituzión.

Entremistanto, contribuyindo a enfortir o carisma d’a Instituzión, dende o sieglo XIII a o XVI, va prenendo cuerpo a leyenda d’os Fueros de Sobrarbe, que a traviés de diferens cronistas y churistas pretende dar alazet istorico a las peculiaridaz forals aragonesas, emponderando l’orichen y dignidat d’o Chustizia que se quiere anterior a o rei.

A leyenda replegada por Zurita y posteriormén por Blancas sitúa un d’os Fueros de Sobrarbe en istos termins: “Ta que no sofran mal as nuestras libertaz veilará un chuez meyo, a o que será lizito apelar d’o rei si fese mal a belún y refusar as inchurias si talmen as inferise a la republica”.

Con tot ixo, vinió a considerar-se a instituzión d’o Chustizia como a millor guarenzia d’os dreitos d’os aragoneses y como modelo en a esfensa d’as libertaz fren a l’albitraridat d’o poder.

As tensions surtidas debán d’os incomplimientos y omisions d’o poder real fren a os fueros, y a fayena de protezión d’istos encomendada a o Chustizia fa que se cheneren tensions entre iste y os reis cual zenit s’alcanza en 1591.

As revueltaas ziudadanas conoxidas como as Alterazions d’Aragón rematoron con a decapitazión d’o Chustizia Juan de Lanuza V o Mozo por enfrontinar-se a la voluntat d’o rei Felipe II, que eba dentrau en o reino d’Aragón con exerzitos ta reduzir as revueltas que se yeran produzindo, a causa de l’intento d’o trebunal d’a inquisizión d’apercazar y prozesar a Antonio Pérez, natural de Guadalaxara pero de familia aragonesa, aculliu a la churisdizión d’o Chustizia Mayor por meyo d’o dreito de Manifestazión.

En as Cortes de Tarazona de 1592 s’establioron importans restrizions a la fegura d’o Chustizia, que pasa a estar nombrau por o rei, y a las atribuzions d’a Deputazión d’o Reino.

Felipe V, que eba churau en 1701 os Fueros debán d’o Chustizia Pedro Valero suprimió definitivamén a fegura d’o Chustizia, asinas como a resta d’as instituzions aragonesas y os Fueros d’Aragón por meyo d’os Decretos de Nueva Planta.

Nomás que quedoron en vigor os referius a o dreito privau que permanexen dica os nuestros días.

A fegura d’o Chustizia d’Aragón reaparexió en 1982 replegada en o Estatuto d’Autonomía d’Aragón y emparada por a Constituzión de 1978.

As autuals competenzias d’a fegura d’o Chustizia, no se corresponden con as que tenió en o suyo orichen, dimanans d’a naixenzia d’o Reino d’Aragón, anque sí se miró que tenese una posizión instituzional y unas funzions que bien podesen estar suzesoras d’aquellas.

O churista y ponén d’o nuestro Estatuto d’Autonomía, José Luis Merino, escribió que as funzions de l’autual Chustizia s’inspiroron en a definizión que López de Haro fazió d’o mesmo, como: “…defensor d’os fueros y observanzias; zentinela d’as libertaz d’Aragón y vichía d’a constituzión organizadora d’o Estau”.

Por ixo, como “esfensor de fueros y observanzias”, uei se confegura como garán de l’ordinamiento churidico aragonés; como “vichía d’a constituzión d’o estau”, autualmén tiene como una d’as suyas funzions a de esfensor d’o Estatuto; y, en o causo de “zentinela d’as libertaz d’Aragón”, ye o valedor d’os dreitos individuals y coleutivos.

A la finitiva, Aragón recuperó con l’Autonomía, una instituzión que eba permanexiu dende a suya abolizión con os decretos de nueva planta, en o subconszién d’os aragoneses entre sieglos.

O primer Chustizia d’a etapa moderna estió Emilio Gastón, designau por as Cortes d’Aragón en 1987 en un auto cargau de simbolismo que se zelebró en o Salón de Bispes d’o Palazio episcopal de Tarazona en una sesión plenaria estraordinaria.

Gastón churó o cargo debán d’as Cortes y con a presenzia en a sala de l’arqueta que conteneba as restas osias d’o Chustizia Chuan de Lanuza V.

Tanto a calendata como lo espazio estioron triaus de traza simbolica, ya que, en ixe mesmo Salón de Bispes, o 2 d’aviento de 1592, Felipe II refrendó con a suya siña as Cortes de Tarazona de 1592, que suposoron a fin d’a conzepzión d’o Chustizia como contrapoder a o rei.

D’ista traza, quedó restaurada ista instituzión, 395 años dimpués que en o mesmo puesto estase amputada y espullada d’a suya esenzia y funzión.

En 1993 estió triau Chustizia Juan Bautista Montserrat qui exerzió dica 1998, que estió suzediu por Fernando García Vicente dica abril de 2018, momento en que as Cortes d’Aragón trioron a Ángel Dolado Pérez, autual titular y que ye o 70º Chustizia en o cargo.

fachada piedra esculturas
detalle color libro
historia libro abierto

Seu

O Chustizia d’Aragón tenió istoricamén a suya siede en a Casa u Palazio d’a Deputazión d’o Reino, destruyiu entre os Sitios de Zaragoza y situau chunto a o Palazio Arzobispal.

Dende a recuperazión d’a Instituzión se miró una siede ta la mesma, permanexendo os primers años en unas usinas d’a Carrera San Jorge an eban estau as Cortes d’Aragón tamién de traza provisional.

O 20 d’aviento de 1995 s’inauguró o reabilitau “Palacio d’Armijo” como puesto d’a Instituzión.

Iste vago, estió alquiriu en 1147 por o Cabildo ta acullir a vivienda de l’Arzipreste d’a Seu, funzión que mantenió ta atros diferens cargos eclesiasticos dica 1847, que estió afeutada por a Lei Desamortizadera de 1841, y releada ta o suyo uso zevil.

Dende alavez, varios estioron os propietarios… as familias Domec, Andreu, Pastor… Dica que en 1865 estió alquirida por os chirmans Armijo, prozedens de Córdoba y que la destinoron a casa de vezindat ta inquilinos, transformando buena parti d’o suyo interior y perdendo a suya fisionomía orichinal.

En zaguerías d’os años 70, ya en estau de ruina, estió parzialmén espaldau y consolidada a suya frontera.

En 1981 estió vendiu a o Conzello de Zaragoza presidiu por Ramón Sainz de Varanda, qui querió restaurar-lo, anque finalmén estió zediu a o Chustizia d’Aragón, qui encargó a recuperazión d’o mesmo, y a suya reconstruzión seguntes a disposizión inizial a os arquiteutos Isabel Elorza García y Manuel Fernández Ramírez.

Mantiene en l’autualidat as plantas orichinals y ha reconstruyiu elementos a partir de piezas orichinals, incluyindo-se elementos artisticos d’atros edifizios como os ruellos proveniens de l’antiga casa d’a familia Cavallería, situada en a carrera Zinegio.

O palazio ye de reduzitas dimensions y consta de cuatre plantas y sotarrano, y sigue a tipolochía propia d’os palazios aragoneses d’o sieglo XVI. En a parti dreita d’a planta baxa d’a frontera prenzipal recayén a la c/D. Juan d’Aragón ubre a senzilla portalada d’azeso a l’interior en arco de meyo punto. A la suya cucha dos vanos adintelaus deszentraus. Tres balcons lo fan en a planta noble, ta rematar con a clasica galería d’arquillos doblaus en arco de meyo punto que corre baixo o rafe de fusta con grans mensulas que suportan a correya sobre a cuala asientan os canez.

En o siestro podemos observar un cuadro de pintura istorica, 1864, de López Plano que represienta os zaguers momentos de vida de D Chuan de Lanuza.

Palacio de Armijo patio
Palacio de Armijo estancia sofás
Palacio de Armijo sala reuniones

Tramitazión d’espediens

O prozedimiento previsto ta la guarenzia d’os dreitos y libertaz ye lo d’a quexa.

Iste podrá estar enzetau por as personas fisicas u churidicas que ostenten intrés lechitimo en l’asunto u d’ofizio por o propio Chustizia; igualmén por os Deputaus d’as Cortes d’Aragón y as comisions d’investigazión y a que s’encargue d’as relazions con O Chustizia, asinas como por os miembros d’as corporazions locals en o suyo respeutivo ambito territorial.

As quexas abrán d’estar perén formuladas por escrito, esponendo con claridat os feitos en os cuals se basan y as posibles prebas en relazión a os mesmos.

Son diversas as vías que tiene o ziudadano ta esponer a suya quexa, tals como a entrega presenzial en as propias siedes d’o Chustizia en cadaguna d’as tres provinzias, a traviés d’ista portalada web, por correu eleutronico u fisico y fax.

Totas as autuazions debán de O Chustizia tienen naturaleza gratuita, desichindo-se manimenos a identificazión sufizién d’a persona u personas que formulan a mesma, proibindo-se en consecuenzia a presentazión de quexas anonimas.

Plantiada a zitada quexa, o Chustizia podrá almitir-la a tramite u refusar-la, si bien en iste zaguer causo abrá de motivar tal resoluzión, y informar a o ziudadano d’as vías más adecuadas ta satisfer a suya pretensión, estando as causas más comunas de refuso o tratar-se d’afers entre particulars, existenzia evidén de manca d’irregularidat, estar pendién de resoluzión chudizial u tratar-se d’un asunto en o cual o ziudadano sía disconforme con bella resoluzión chudizial.

Almitida a quexa u iniziau o espedién d’ofizio, o Chustizia d’Aragón adotará as midas d’investigazión que considere oportunas. Podrá dar cuenta a l’organo alministrativo, entidat u corporazión afeutada ta que en o plazo que determine, o suyo responsable le ninvíe un informe escrito sobre a custión suszitada, abendo de recordar-se que as autoridaz, funzionarios y tot o personal dependién de l’Alministrazión abrán de fazilitar a o Chustizia u a aquel en qui delegue, as informazions, asistenzia y dentrada a totas as dependenzias, zentros y organismos.

Igualmén abrán de meter a la suya disposizión os datos, espediens u cualsequier clase de documento que permitan levar a cabo adecuadamén l’autuazión investigadera.

Una vez levada a cabo a labor investigadera, si O Chustizia escubrise irregularidaz en o funzionamiento de l’Alministrazión, o meterá en conoixenzia d’o inmediato superior cherarquico y, en o suyo causo, d’o Ministerio Fiscal (articlo 21 d’a lei 4/85); por unatro costau, o Chustizia podrá formular a os organismos y autoridaz afectaus alvertenzias, recomendazions, sucherenzias y recordatorios relativos a os suyos debers legals, pero as suyas resoluzions no podrán, en garra caso, modificar u anular autos u resoluzions alministrativas.

Dentro d’as sucherenzias formuladas por o Chustizia podrán trobar-se a proposizión de formulas de conziliazión u alcuerdo ta solventar un problema determinau (articlo 22).

La traducción de los textos en aragonés y catalán de Aragón se ha realizado gracias a la colaboración de la Dirección General de Política Lingüística del Gobierno de Aragón