Istoria
O Estatuto d’Autonomía d’Aragón tornó a dar vida a una Instituzión propia d’o reino d’Aragón abolida en 1707 chunto a os Fueros, a Deputazión y as Cortes.
Ye en 1115 cuan apareixe por primer vez o nombramiento de Chustizia d’o rei, referiu a Pedro Giménez, en un privilechio conzediu por Alfonso I O Batallero a os pobladors de Zaragoza.
Dito cargo, que abió de corresponder a o d’un asesor d’a curia real, pasó a convertir-se en una instituzión propia d’o reino en as Cortes d’Aragón zelebradas en Exeya en 1265, establindo-se ya como un chuez meyo que eslinda os conflitos entre o rei y a nobleza.
En 1283 o Privilechio Cheneral d’Aragón confirma iste caráuter meyador, amplando a suya churisdizión a os pleitos y causas entre os propios nobles.
A o largo d’o sieglo XIV, o prestichio y a presenzia instituzional d’o Chustizia se veye incrementada: no nomás ye o interprete de l’ordinamiento foral, sino que a suya presenzia en as Cortes, presidindo-las en ausenzia d’o rei, reforza a suya posizión entre as instituzions d’o reino.
Debán d’o Chustizia, os reis han de churar o cumplimiento de fueros y observanzias baixo a conoxida formula: “Nos, que somos tanto como vos y toz chuntos valemos más que vos, tos femos rei d’Aragón, si churaz os fueros y si no, no.”
En o exerzizio d’a suya funzión churisdizional acobalta en os causos relazionaus con os dreitos y libertaz, a traviés d’os prozesos forals de siña de dreito y de manifestazión.
Por meyo d’a siña de dreito, un demandau guarenziaba a suya sumisión a la sentenzia sin aber d’amprar capleta, tratando asinas d’evitar que os mesmos podesen veyer-se privaus d’a posesión d’os suyos biens mientres o prozeso.
Con o Prozeso de Manifestazión, os aragoneses demandaban a intervenzión d’o Chustizia ta evitar una detenzión arbitraria u un prozeso no achustau a Dreito, con violenzia u turmento. Ta ixo l’aturato quedaba baixo l’amparo d’o Chustizia en a clamada Garchola d’os Manifestaus an permanexeba dica rezibir sentenzia, sin que garra autoridat podese tener azeso a o mesmo.
A importanzia politica d’o Chustizia no fazió sino aumentar por suzesivas resoluzions d’as Cortes. No podeba estar arrestau, aturau ni empreñau por o Rei ni garra atra autoridat.
Dende 1442 se considera cargo vitalizio, sin posibilidat de destituzión y alquieren muita relevanzia os Lugarteniens, de tal traza que se pasa d’una machistratura personal, a d’o Chustizia, a o Chustiziazgo como instituzión.

Entremistanto, contribuyindo a enfortir o carisma d’a Instituzión, dende o sieglo XIII a o XVI, va prenendo cuerpo a leyenda d’os Fueros de Sobrarbe, que a traviés de diferens cronistas y churistas pretende dar alazet istorico a las peculiaridaz forals aragonesas, emponderando l’orichen y dignidat d’o Chustizia que se quiere anterior a o rei.
A leyenda replegada por Zurita y posteriormén por Blancas sitúa un d’os Fueros de Sobrarbe en istos termins: “Ta que no sofran mal as nuestras libertaz veilará un chuez meyo, a o que será lizito apelar d’o rei si fese mal a belún y refusar as inchurias si talmen as inferise a la republica”.
Con tot ixo, vinió a considerar-se a instituzión d’o Chustizia como a millor guarenzia d’os dreitos d’os aragoneses y como modelo en a esfensa d’as libertaz fren a l’albitraridat d’o poder.
As tensions surtidas debán d’os incomplimientos y omisions d’o poder real fren a os fueros, y a fayena de protezión d’istos encomendada a o Chustizia fa que se cheneren tensions entre iste y os reis cual zenit s’alcanza en 1591.
As revueltaas ziudadanas conoxidas como as Alterazions d’Aragón rematoron con a decapitazión d’o Chustizia Juan de Lanuza V o Mozo por enfrontinar-se a la voluntat d’o rei Felipe II, que eba dentrau en o reino d’Aragón con exerzitos ta reduzir as revueltas que se yeran produzindo, a causa de l’intento d’o trebunal d’a inquisizión d’apercazar y prozesar a Antonio Pérez, natural de Guadalaxara pero de familia aragonesa, aculliu a la churisdizión d’o Chustizia Mayor por meyo d’o dreito de Manifestazión.
En as Cortes de Tarazona de 1592 s’establioron importans restrizions a la fegura d’o Chustizia, que pasa a estar nombrau por o rei, y a las atribuzions d’a Deputazión d’o Reino.
Felipe V, que eba churau en 1701 os Fueros debán d’o Chustizia Pedro Valero suprimió definitivamén a fegura d’o Chustizia, asinas como a resta d’as instituzions aragonesas y os Fueros d’Aragón por meyo d’os Decretos de Nueva Planta.

Nomás que quedoron en vigor os referius a o dreito privau que permanexen dica os nuestros días.
A fegura d’o Chustizia d’Aragón reaparexió en 1982 replegada en o Estatuto d’Autonomía d’Aragón y emparada por a Constituzión de 1978.
As autuals competenzias d’a fegura d’o Chustizia, no se corresponden con as que tenió en o suyo orichen, dimanans d’a naixenzia d’o Reino d’Aragón, anque sí se miró que tenese una posizión instituzional y unas funzions que bien podesen estar suzesoras d’aquellas.
O churista y ponén d’o nuestro Estatuto d’Autonomía, José Luis Merino, escribió que as funzions de l’autual Chustizia s’inspiroron en a definizión que López de Haro fazió d’o mesmo, como: “…defensor d’os fueros y observanzias; zentinela d’as libertaz d’Aragón y vichía d’a constituzión organizadora d’o Estau”.
Por ixo, como “esfensor de fueros y observanzias”, uei se confegura como garán de l’ordinamiento churidico aragonés; como “vichía d’a constituzión d’o estau”, autualmén tiene como una d’as suyas funzions a de esfensor d’o Estatuto; y, en o causo de “zentinela d’as libertaz d’Aragón”, ye o valedor d’os dreitos individuals y coleutivos.
A la finitiva, Aragón recuperó con l’Autonomía, una instituzión que eba permanexiu dende a suya abolizión con os decretos de nueva planta, en o subconszién d’os aragoneses entre sieglos.
O primer Chustizia d’a etapa moderna estió Emilio Gastón, designau por as Cortes d’Aragón en 1987 en un auto cargau de simbolismo que se zelebró en o Salón de Bispes d’o Palazio episcopal de Tarazona en una sesión plenaria estraordinaria.
Gastón churó o cargo debán d’as Cortes y con a presenzia en a sala de l’arqueta que conteneba as restas osias d’o Chustizia Chuan de Lanuza V.
Tanto a calendata como lo espazio estioron triaus de traza simbolica, ya que, en ixe mesmo Salón de Bispes, o 2 d’aviento de 1592, Felipe II refrendó con a suya siña as Cortes de Tarazona de 1592, que suposoron a fin d’a conzepzión d’o Chustizia como contrapoder a o rei.
D’ista traza, quedó restaurada ista instituzión, 395 años dimpués que en o mesmo puesto estase amputada y espullada d’a suya esenzia y funzión.
En 1993 estió triau Chustizia Juan Bautista Montserrat qui exerzió dica 1998, que estió suzediu por Fernando García Vicente dica abril de 2018, momento en que as Cortes d’Aragón trioron a Ángel Dolado Pérez, autual titular y que ye o 70º Chustizia en o cargo.